Хомустаах кэрэ айылҕалаах, киэргэтэн оҥорбут курдук хатыҥ-чараҥ алаастардаах, тумул арыы тыалардаах, киһи-сүөһү таптаан үөскээбит сирэ. Хомустаах нэһилиэгэ сирэ иэнинэн кыра. Ол гынан бара сирэ-уота өрүс үрдүгэр турар буолан, былыр-былыргыттан айан суолун аартыга, кэлии-барыы киинэ этэ диэн историяҕа ахтыллар уонна кырдьаҕастар да кэпсииллэринэн ол чуолкайа биллэр.

Манна өрүс үс аартыгынан: Сиэллээх, Улахан Аартык, Торой диэннэринэн Бүлүү куораттарыгар, Үөһээ Бүлүүгэ, өрүс уҥуоргу нэһилиэктэргэ сылдьаллара. Былыр Торойга атыыһыттар борохуоттара тохтоон ааһарыгар хас да күннээх дьаарбаҥка тэрийэллэрэ үһү. Өрүс чугаһыгар баар нэһилиэктэргэ таһаҕас кэлэн сүөкэнэрэ. Ону атынан, оҕуһунан тиэйэн бараллара.

Оччотооҕуга Бээй атыыһыт улахан дьиэтэ уонна үс хостоох ыскылаат баара. Нэһилиэккэ улахан биллэр баайынан Бээй баай уола Дмитриев Алексей Спиридонович буолара биллэр. Кини олоҕо үс сиргэ баара «Чоҕунуурга» кыстыыллара, «Үҥүү Сүппүккэ» лааппылааҕа, Торойго сайылыыллара. Кыстык дьиэлэрэ 3 хостоох улахан киэҥ дьиэ, иннигэр ааннаах улахан ампаар, таһыгар кыра дьиэ баара, төгүрүччү олбуордаах тэйиччи улахан хотоннооҕо. Сайылыгар Торойго уһун икки хостоох дьиэ, 3 хостоох ыскылаат уонна Кириэстээх хайатын аппатын сирэйин дьөлө хаһан оҥоһуллубут 3 хостоох булуус, ол дьиэттэн чугас эмиэ элбэх хостоох дьиэлээҕэ. Кэнники дьиэтэ 1928 сыллаахха оскуола буолан, Торойго арыллыбыта. Манна улуус, республика биллиилээх дьоно, Саха народнай суруйааччыта Н.Г. Золотарев-Якутскай, А.С. Гольдман, Р.М. Поскачин, күүстээҕинэн биллэр П.В. Таракаров о.д.а. үөрэхтэрин саҕалаабыттара.

Алексей Спиридонович Дмитриев уолаттара Николай уонна Александр «Чоҕунуурга» төрөөбүттэрэ. Былаас уларыйыытыгар аҕалара уолаттарын ийэлэрин кытары Ньурбаҕа ыыппыта. Онон уолаттар ийэлэрин араспаанньатынан Габышевтар буолбуттара. Биллиилээх суруйааччы, Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ Н.А. Габышев уонна Саха ACCP үтүөлээх артыыһа А.А. Габышев Хомустаах сиригэр-уотугар төрөөн, дойдуларын ааттатар дьон буолбуттара.

Иккис баай киһинэн Лебедкин кулуба буолар. Кини эмиэ улуус кулубатынан үлэлээбитэ. Атыынан-эргиэнинэн дьарыктанара. Ону таһынан биллэр улахан хаһаайыстыбалааҕа. Киниттэн 3 уол төрөөбүтүттэн Иван Петрович Лебедкин саха бастакы геологтарын чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ буолар. Кини Москватааҕы геологоразведочнай институту бүтэрбитэ. 1937 сыллаахха «Якутзолото» трест кылаабынай инженеринэн анаммыта. Кинини олохтоох нэһилиэнньэни промышленноска тардыыга элбэх үлэни ыыппыт бастакы патриот салайааччынан билинэллэр.

Электиров Егор (Хотойо Дьөгүөр) 3 уол, 4 кыыс оҕолооҕо. Элбэх ынах, сылгы сүөһү баайдааҕа. 1928 сыллаахха кулаак оҥорон, баайа эстибитэ. Кэлин III-с Үөдүгэй «Арбаҥда» холкуоска тахсан, онно олорон өлбүтэ. Икки уола Далыр оскуолатыгар учууталлаабыттара. Петрова Елена Прокопьевна (Собо ойоҕо) Хомустаах Хампатыгар олорбуттара. Кэргэнэ Собо суруксут эрдэ өлбүтэ. 2 уол уонна биир иитиэх кыыстаахтара. Ойоҕор 2 улахан дьиэ уонна сылгы, сүөhү хаалбыта. Эмиэ кулаактааһыҥҥа түбэһэн, баайа-дуола эстибитэ.

ХХ үйэ саҕаланыытыгар, 1920 сыллаахха Хомустаах нэһилиэгэ тэриллибитэ. Ити кэмҥэ улахан аҕа уустара: Халбаакылар, Бөлүөстүгэстэр, Лебедкиннэр, Хараабайдар уонна Уйбаан аҕатын ууһа Дойдуковтар баһылаан олороллоро. 1929 сыллаахха диэри аҕа уустарынан тарҕанан, сүөһү иитиитинэн дьарыктанан олорбуттара. Бу сыл Хомустаах нэһилиэгэр Ленин аатынан артыал тэриллэр. Маҥнайгы бэрэссэдээтэлинэн Варфоломеев Николай Николаевич-ыаhай талыллан үлэлээбитэ.

1930 с. балык артыалын тэрийбиттэрэ.

1950 сылларга диэри Ленин аатынан холкуос кыанар, сэниэ хаһаайыстыбалар ахсааннарыгар оройуоҥҥа биллэр буолан барбыта. Сыл түмүгэр холкуостаахтар элбэх көлөһүн күнүн аахсан, эти, арыыны, харчыны түҥэттэр, элбэх дохуоту ылар буолбуттара. Ити курдук үчүгэйдик үлэлии олордохторуна, 5 холкуоhу холбоон, биир улахан Ленин аатынан холкуоһу тэрийбиттэрэ. Онтон Хомустаах нэһилиэгэ улаханнык айгыраабыта, үгүс тутуулары атын сиргэ көһөрбүттэрэ. Итини таһынан салалта, холкуостаахтар көһүүлэрэ саҕаламмыта. Хомустаах биригээдэ диэн ааттанар буолбута.

1985 сыллаахха Хомустаах туһунан отделение буолбута. 1993 с. бэс ыйын 14 күнүттэн Хомустаах саҥа нэһилиэк аатын сүгэн, күн бүгүҥҥэ диэри нэһилиэк олоҕо салҕанар.

Бастакы сельсовет бэрэссэдээтэлинэн Павел Васильевич Иннокентьев талыллыбыта. 1997 сылтан Санников Иннокентий Алексеевич, 2007 сылтан Васильева Галина Николаевна баһылыгынан талыллан үлэлээбиттэрэ.

2012 сылтан бүгүҥҥү күҥҥэ диэри Поротова Христина Петровна үлэлиир. 2010 с. кулууп дьиэтиттэн саҕалаан, көһөрүү ньыматынан үлэлэр саҕаламмыттара. Маннык кураанах турар дьиэлэри туhaҕa тahaapaр үчүгэй саҕалааһын тахсыбыта.

2012 сылтан Хомустаах нэһилиэгэ биллэ улаатта, сайдар чинчилээх. Нэһилиэк иһинэн оскуола-сад, культура киинэ, библиотека, олохтоох дьаһалта, коммунальнай хаһаайыстыба филиала үлэлии олороллор.

Сыл ахсын киэн туттар дьоммут бэлиэ күннэрин киэҥ далааһыннаахтык тэрийэн ыытабыт. Музейбыт матырыйаалын фондата хаҥыырыгар сүрүн үлэни ыытабыт. Калиҥҥи сылларга тупсарыы хайысхатынан нэһилиэк иһин тупсарыыга, ититии ситимигэр холбонууга, тутууга үлэ-хамнас биллэрдик барда.

Республикаҕа, улууска биллэр дьоммутун киэн тутта ааттыыбыт: Лебедкин Иван Петрович – гражданскай сэрии кыттыылааҕа, геолог-инженер, Алдаҥҥа көмүс хостооһунугар саҥа «Магистральнай» бириискэни салайан үлэлэппитэ; Габышев Николай Алексеевич – саха биллиилэх суруйааччыта, тылбаасчыт, драматург, СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ; Габышев Александр Алексеевич – Саха драматическай театрын директора, Саха АССР үтүөлээх артыыһа; Базаров Семен Степанович – суруналыыс, өр сылларга Yөhээ Бүлүү, Бүлүү, Горнай оройуоннарыгар хаһыат редакторынан үлэлээбитэ; Ильина Анна Ивановна – ыанньыксыт, «Үлэ кыһыл Знамята» уордьан кавалера; Анисимов Павел Иванович – механизатор, «Бочуот Знага» уордьан кавалера; Федорова Марина Дмитриевна – ньирэй көрөөччү, «Үлэ Албан аата» уордьан III степеннээх кавалера; Хогурова Зоя Николаевна – 1971-1975 сс. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин депутата, ыанньыксыт; Данилова Марфа Даниловна – 1975-1980 сс. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин депутата, ыанньыксыт; Дойдукова Розалия Дмитриевна – 1980-1985 сс. Саха ACCP Урдүкү Сэбиэтин депутата, биригэдьиир; Васильева Галина Николаевна – 1995-2000 сс. ХV-с уокуруктан улуус депутата, улуус мунньаҕын президиумун бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, үрдүк категориялаах учуутал, СР үөрэҕириитин туйгуна; Дойдуков Тимофей Иванович- норуот ырыаһыта, Сергей Звереви-Кыыл уолун, Лука Турнины кытта Москуба куоракка баран, тойук, ohyoкай толорбут ырыаһыт; Титаров Андрей Титович-биллиилээх отоһут, норуот ырыаһыта, олоҥхоһут оһуокай этээччи, идэтинэн ветеринар.